Του Αθανάσιου Κατσίμπελη
Για τους Αρχαίους Έλληνες ο Φόβος. γιος του Άρη και της Αφροδίτης μαζί με τον αδελφό του Δείμο, που ήταν η προσωποποίηση του τρόμου, συνόδευε τον πατέρα του στους πολέμους, στα πεδία των μαχών Για τον λόγο αυτό του προσφέρονταν θυσίες. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι για τους αρχαίους Έλληνες ο Φόβος ζούσε μακριά από την ομαλή κοινωνική ζωή, μακριά από τις γυναίκες τους και τα παιδιά τους. Στην Ελλάδα όμως της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης του 2013, όπως καταδεικνύουν πολλές έρευνες, ο Φόβος ζει μέσα στα σχολεία και στις καρδιές χιλιάδων ελληνόπουλων, καθώς πυκνώνουν ανησυχητικά τα περιστατικά σχολικού εκφοβισμού και το «bullying», φαινόμενο το οποίο ξεκινά από το Δημοτικό σχολείο και υπονομεύει σιγά σιγά την ψυχική υγεία των παιδιών μας.
Μιλάμε βεβαίως για το φαινόμενο της σχολικής βίας και του σχολικού εκφοβισμού με αφορμή και την Πανελλήνια Ημέρα που καθιερώθηκε από το Υπουργείο Παιδείας να είναι η 6η Μαρτίου κάθε χρόνο. Ο όρος «εκφοβισμός και βία στο σχολείο» (school bullying), όπως και ο όρος «θυματοποίηση» (victimization) χρησιμοποιούνται για να περιγράψουν μια κατάσταση κατά την οποία ασκείται εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία και επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή, την καταδυνάστευση και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου σε μαθητές από συμμαθητές τους, εντός και εκτός σχολείου.
Το φαινόμενο μελετήθηκε για πρώτη φορά το 1978 στη Νορβηγία και 9 χρόνια μετά, το 1987, σε πολλά επιστημονικά περιοδικά εμφανίζεται ο σχετικός όρος «bullying». Αν και σαν φαινόμενο επισημαίνεται και καταγράφεται τη δεκαετία του 1970, δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι εμφανίζεται και τότε. Εξάλλου αποτελεί μια ακόμη έκφραση της βίαιης συμπεριφοράς η οποία ενυπάρχει πολλές φορές στην ανθρώπινη συμπεριφορά.
Σήμερα όμως που η κοινωνία μας δοκιμάζει τις αντοχές της και την ηθική της, το φαινόμενο, όπως δείχνουν όλες οι σχετικές έρευνες, βρίσκεται σε έξαρση. Μερικές από τις αιτίες που αξίζει ενδεικτικά να αναφερθούν είναι: ο άκρατος ατομικισμός, η συρρίκνωση (διάλυση) της οικογένειας και της γειτονιάς που κάποτε τα παιδιά έπαιζαν αμέριμνα και χωρίς κινδύνους, η απομόνωση και η αλλοτρίωση, η διάψευση των προσδοκιών, η οικονομική ανέχεια, το πρόβλημα της ανεργίας, η παρενόχληση στην οικογένεια ή την εργασία, η μετάλλαξη της κοινωνίας μας, η έξαρση της εγκληματικότητας, τα αρνητικά πρότυπα συμπεριφοράς που προβάλλονται και μέσα από την τηλεόραση, το γεγονός πως τα παιδιά μας περνούν ατέλειωτες ώρες μπροστά στις οθόνες του υπολογιστή ή της παιχνιδομηχανής παίζοντας βιντεοπαιχνίδια πολλές φορές βίαια και ακατάλληλα για την ηλικία τους, η μη ανοχή στη διαφορετικότητα, οι οικογενειακοί καυγάδες εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, το άνοιγμα της ψαλίδας των οικονομικών ανισοτήτων στη χώρα μας.
Στο φαινόμενο του bullying εμπλέκονται αρκετοί παράγοντες. Το παιδί που δέχεται τη βία, το παιδί ή η ομάδα παιδιών που ασκούν τη βία, τα υπόλοιπα παιδιά που βλέπουν αλλά δεν μιλάνε, οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς. Στην ουσία αναφερόμαστε στη βία μεταξύ παιδιών. Σύμφωνα με τον Olweus σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός παρατηρείται όταν ένα παιδί «εκτίθεται, κατ’ επανάληψη και σε διάρκεια χρόνου, σε αρνητικές πράξεις από ένα ή περισσότερα άτομα.» Ο όρος «αρνητική πράξη» αναφέρεται στην πράξη εκείνη με την οποία «ένα άτομο προκαλεί εσκεμμένη βλάβη ή συναισθηματική δυσκολία σε άλλο άτομο, μέσω σωματικής επαφής, λεκτικώς ή με άλλους τρόπους.»
Μια σημαντική παράμετρος που τίθεται είναι η έννοια της επανάληψης. Το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού δεν είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Δεν είναι ένας απλός τυχαίος καβγάς μεταξύ δυο παιδιών στη σχολική αυλή. Επίσης περιλαμβάνει ανισορροπία δύναμης ή εξουσίας μεταξύ του παιδιού που εκφοβίζει και του παιδιού που εκφοβίζεται.
Το αποτέλεσμα αυτής της πράξης είναι η δεύτερη σημαντική παράμετρος. Οι πράξεις σχολικού εκφοβισμού έχουν αποτέλεσμα ή θα μπορούσαν να έχουν ως αποτέλεσμα σωματική βλάβη ή συναισθηματικές δυσκολίες (δυσκολίες συμπεριφοράς) πάνω στο παιδί.Το παιδί-θύμα αισθάνεται ένοχο για ότι συμβαίνει. Αισθάνεται φόβο και αρνείται να πάει στο σχολείο του.
Η τελευταία παράμετρος έχει να κάνει με τις μορφές του σχολικού εκφοβισμού ο οποίος μπορεί να είναι σωματικός, λεκτικός ή με οποιαδήποτε άλλη μορφή. Γενικά το Bullying μπορεί να περιλαμβάνει : Άσκηση φυσικής βίας, χτυπήματα, τσιμπήματα, δαγκωνιές, σπρωξίματα, εσκεμμένο ή συχνό αποκλεισμό μαθητών από κοινωνικές δραστηριότητες, κοινωνική απομόνωση ή αποκλεισμό, σεξουαλική παρενόχληση, χρησιμοποίηση υβριστικών ή περιπαικτικών εκφράσεων, πειράγματα, παρατσούκλια, κοροϊδία, απειλές και εκβιασμό.
Μπορεί επίσης να περιλαμβάνει υβριστικές ή περιπαικτικές εκφράσεις για τη φυλή, την εθνικότητα, τη θρησκεία, την ταυτότητα αναπηρίας, τη σεξουαλική ταυτότητα του θύματος, κλοπές ή και ζημιές στα προσωπικά αντικείμενα του θύματος, επιδιωκόμενη απομάκρυνση των φίλων, διάδοση κακοηθών και ψευδών φημών.
Στην μέρες μας διαστάσεις λαμβάνει ιδιαίτερα μέσω των κοινωνικών δικτύων (π.χ facebook) και το ηλεκτρονικό bullying cyber bullying .Το cyberbullying περιγράφεται ως «η επαναλαμβανόμενη και εκ προθέσεων βλάβη που προκαλείται διαμέσου της χρήσης ηλεκτρονικών υπολογιστών, κινητών τηλεφώνων και άλλων ηλεκτρονικών συσκευών» Bullying ή πείραγμα.)
O Olweus τονίζει τη διαφορά του bullying με το «πείραγμα» στα πλαίσια του παιχνιδιού. Το «πείραγμα» αυτό συνήθως συμβαίνει μεταξύ φίλων και δεν περιλαμβάνει την πρόκλησησωματικού πόνου των άλλων. Αντίθετα το bullying εμπλέκει άτομα που δεν έχουν φιλικές σχέσεις. Το «πείραγμα» μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε εκφοβισμό αν συμβαίνει για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα και το σημαντικότερο όταν το παιδί αισθανθεί ότι οι πράξεις των άλλων δεν διέπονται από αστείο και δεν γίνονται μέσα στα όρια του παιχνιδιού.
Χαρακτηριστικά παιδιών που πέφτουν συχνά θύματα εκφοβισμού
Το κάθε παιδί μπορεί να πέσει θύμα εκφοβισμού. Ως επί το πλείστον όμως, τα παιδιά θύτες θα επιλέξουν ως θύματά τους εκείνα τα παιδιά που μοιάζουν να είναι «εύκολοι στόχοι».
Μπορεί να είναι παιδιά που έχουν κάποιου είδους σωματική ιδιαιτερότητα, παιδιά με δυσκολίες στο λόγο τους ή στην κίνησή τους, που να φοράνε γυαλιά ή σιδεράκια, που να είναι από άλλο πολιτισμικό πλαίσιο, που να μην έχουν το ανάλογο ύψος ή βάρος ή και το αντίστροφο.
Ακόμη παιδιά τα οποία εμφανίζουν φοβίες ή αγχώδεις εκδηλώσεις και μοιάζουν να έχουν χαμηλή αυτοπεποίθηση, που να παρουσιάζουν μεγάλη αναστολή και να το βρίσκουν εξαιρετικά δύσκολο να προσεγγίσουν άλλα παιδιά για να κάνουν παρέα και να γίνουν μέλος της ευρύτερης ομάδας.
Τα παιδιά που πέφτουν θύματα εκφοβισμού μπορεί να διακατέχονται από ανασφάλεια, άγχος, μπορεί να εμφανίζουν κατάθλιψη, ψυχοσωματικές εκδηλώσεις, άρνηση να πάνε σχολείο, μαθησιακά προβλήματα και δυσκολίες προσαρμογής.
Πως μπορούν οι γονείς να βοηθήσουν
Ακούστε το παιδί σας και φροντίστε τους φόβους και τα συναισθήματα που νοιώθει.
Καλό είναι να «μην πάρετε την κατάσταση στα χέρια σας» (εξαρτάται και από την ηλικία του παιδιού) καθώς είναι πιθανό το παιδί να αισθανθεί πως χάνει ακόμη περισσότερο τον έλεγχο.
Βοηθήστε το παιδί σας να δουλέψει, σε πρώτο στάδιο, με τις δικές του μη βίαιες τεχνικές και στρατηγικές για να διαχειριστεί την συγκεκριμένη κατάσταση.
Δεν είναι βοηθητικό να αποκαλείτε το παιδί σας «άχρηστο ή αδύναμο» και μην επιτρέψετε σε κανέναν άλλον να κάνει κάτι παρόμοιο.
Ενθαρρύνετε το παιδί σας να μιλά. Είναι καλό να μάθει πως όσο οδυνηρή και δύσκολη κι αν είναι μια κατάσταση, αξίζει να ψάξει να βρει τρόπους να τη διαχειριστεί.
Αξιοποιήστε δυνατότητες και ικανότητες του παιδιού και χτίστε βήμα βήμα την αυτό- εκτίμησή του.
Φροντίστε ώστε το παιδί να μην βιώσει πως ο εκφοβισμός που υφίσταται είναι δικό του σφάλμα ή ότι έχει κάποιο μειονέκτημα.
Ενθαρρύνετέ το να βρει εναλλακτικές παρέες και φίλους και να αλληλεπιδράσει ώστε να γίνει σαφές πως δεν συμβαίνει παντού το ίδιο. Να αναγνωρίσει πως υπάρχουν και συνομήλικοι που μπορούν να συνυπάρξουν αρμονικά. Θα είναι αρκετά βοηθητικό για το παιδί να είναι σε θέση να αναγνωρίζει πού μπορεί να νοιώθει και να είναι ασφαλές.
Ας μην ξεχνάμε πως ο καθένας από εμάς έχει το αναφαίρετο δικαίωμα να εισπράττει σεβασμό και ταυτόχρονα την υποχρέωση να τον αποδίδει στους άλλους.
Το υπουργείο Παιδείας, με εγκύκλιό του, κάλεσε κατά την Ημέρα της Σχολικής βίας και του εκφοβισμού δηλαδή την προσεχή Τετάρτη : Όλα τα σχολεία να αφιερώσουν χρόνο (δύο ή περισσότερες διδακτικές ώρες με απόφαση του συλλόγου διδασκόντων) σε δράσεις – συζητήσεις – εκδηλώσεις κατά του σχολικού εκφοβισμού με στόχο την ευαισθητοποίηση των σχολικών κοινοτήτων και την επαγρύπνηση όλων των μελών τους για την έγκαιρη παρέμβαση, ώστε να περιοριστούν οι δίαυλοι εκδήλωσης της βίας στη ζωή των ανηλίκων και να αποτραπούν οι αρνητικές της συνέπειες στις διαπροσωπικές τους σχέσεις.
Ένας στους τρεις μαθητές στην Ελλάδα έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού, ενώ ένας στους δύο μαθητές γίνεται μάρτυρας περιστατικών σχολικού εκφοβισμού, όπως προκύπτει από έρευνα που διενεργήθηκε σε περισσότερους από 16.000 μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής καμπάνιας. Για να αντιμετωπίσουν αντίστοιχα φαινόμενα βίας, αλλά και την έλλειψη ενημέρωσης εκπαιδευτικών, γονιών και μαθητών γύρω από τα φαινόμενα αυτά, έξι ΜΚΟ από την Ελλάδα, την Ιταλία, τη Βουλγαρία, την Εσθονία, τη Λετονία και τη Λιθουανία, με συντονιστή το «Χαμόγελο του παιδιού» προχώρησαν στη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Καμπάνιας κατά του Σχολικού Εκφοβισμού.
Στο πλαίσιο του προγράμματος δημιουργήθηκαν οι διαδικτυακοί τόποι http://www.antibullying.euπου παρέχει πληροφορίες σε εκπαιδευτικούς, παιδιά και γονείς, καιhttp://www.yousmile.gr για την επικοινωνία των παιδιών μεταξύ τους, υλοποιήθηκε εκτεταμένη έρευνα σε μαθητές δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στις συμμετέχουσες χώρες, αναπτύχθηκε ένα σύγχρονο διαδραστικό εκπαιδευτικό εργαλείο για εκπαιδευτικούς και μαθητές και σχεδιάστηκε μια ενημερωτική καμπάνια για προβολή από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης.
Στόχοι της Ευρωπαϊκής Καμπάνιας κατά του Σχολικού Εκφοβισμού είναι η προώθηση της άμεσης συμμετοχής των μαθητών στην αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού, η αναβάθμιση του ρόλου των εκπαιδευτικών στην αναγνώριση και διαχείριση του φαινομένου και η ανάπτυξη στρατηγικής ευαισθητοποίησης του κοινού.
Ο φόβος δεν έχει θέση στα σχολεία και στις καρδιές των παιδιών μας. Ας καταλάβει επιτέλους η κοινωνία μας αλλά και αυτοί που μας εξοντώνουν με βάρβαρα μέτρα πως τα παιδιά είναι αυτά που δέχονται το μεγαλύτερο βάρος αυτής της συμφοράς που φόρτωσαν την πατρίδα μας. Να χάνονται στην Ελλάδα φοιτητές επειδή δεν έχουν χρήματα να ζεσταθούν. Να χάνονται ελληνόπουλα από φιλότιμο. Τα παιδιά μας, μπορεί να μη μιλάνε αλλά βιώνουν κάθε πόνο και στεναχώρια των γονιών τους. Κι ο φόβος πολλές φορές είναι ο χειρότερος σύμβουλος. Δεν αντιδρούν όλοι το ίδιο.Oφείλουμε λοιπόν να τα προστατέψουμε όλα τα παιδιά από τις συνέπειες της κρίσης παρακμής της κοινωνίας μας και να εξαλείψουμε τον φόβο από τα σχολεία και από τις καρδιές των παιδιών μας.
*Δάσκαλος-M.Ed, Nομικός
Γενικός Γραμματέας Συλλόγου Δασκάλων και Νηπιαγωγών Πύργου.
